Business judgment rule czyli zasady odpowiedzialności członków zarządów i rad nadzorczych za decyzje gospodarcze. Za co manager ponosi odpowiedzialność po nowelizacji KSH z 13 października 2022 r.?

Nowelizacja KSH, która weszła w życie 13 października 2022 r., skodyfikowała zasadę biznesowej oceny sytuacji (ang. business judgment rule). Business judgment rule przesądza, w jakich sytuacjach członkowie zarządów i rad nadzorczych spółek kapitałowych nie ponoszą odpowiedzialności za skutki podjętych przez siebie decyzji, które z perspektywy czasu okazały się błędne.

Dotychczas zakres odpowiedzialności funkcjonariuszy spółek kapitałowych za decyzje biznesowe był w praktyce bardzo ograniczony. Sądy co do zasady przyjmowały, że członek zarządu lub rady nadzorczej jest zobowiązany naprawić wyrządzoną spółce szkodę wyłącznie wówczas, gdy jego działanie naruszyło normę prawną lub statut (umowę) spółki. Skutkiem wskazanej linii orzeczniczej było nieponoszenie przez managerów odpowiedzialności za decyzje, które chociaż nie naruszały prawa, były podjęte w sposób niedbały.

Odpowiedzialność odszkodowawcza członków zarządów i rad nadzorczych spółki z o.o. i spółki akcyjnej względem spółki (art. 293 § 1 KSH i art. 483 § 1 KSH)

Odpowiedzialność odszkodowawcza członków zarządów i rad nadzorczych spółek z o.o. i spółek akcyjnych została uregulowana odpowiednio w art. 293 § 1 KSH i 483 § 1 KSH. Zgodnie z art. 483 § 1 KSH „Członek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu spółki, chyba że nie ponosi winy”. Art. 293 § 1 KSH zawiera analogiczne unormowanie. Przesłankami odpowiedzialności członków zarządów i rad nadzorczych spółek z o.o. i spółek akcyjnych są:

• bezprawne zachowanie funkcjonariusza,
• wyrządzenie spółce szkody,
• związek przyczynowy pomiędzy bezprawnym zachowaniem a szkodą,
• możliwość przypisania funkcjonariuszowi winy.

W kontekście odpowiedzialności członków organów spółek kapitałowych za decyzje gospodarcze największe znaczenie ma przesłanka bezprawności zachowania funkcjonariusza. To bowiem od sposobu wykładni tej przesłanki zależy zakres odpowiedzialności managerów z art. 293 § 1 KSH i art. 483 § 1 KSH. Dlatego, przed analizą business judgment rule jako instytucji chroniącej przed nadmierną odpowiedzialnością, warto bliżej przyjrzeć się rozumieniu przesłanki sprzeczności z prawem.

Za co odpowiada członek zarządu (członek rady nadzorczej) spółki kapitałowej?

Kluczowe dla odpowiedzialności członków organów spółki z o.o. i spółki akcyjnej jest przesądzenie, jakie zachowania są bezprawne, a więc za jakie działania i zaniechania manager ponosi odpowiedzialność. Jak zostało już wspomniane, dotychczas dominująca linia orzecznicza stanowiła, że za bezprawne w rozumieniu art. 293 § 1 KSH i 483 § 1 KSH należy uznawać wyłącznie działania sprzeczne z konkretną normą prawną lub regulacją statutu (umowy) spółki (tak m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 9 lutego 2006 r., sygn. akt V CSK 128/05, wyrok Sądu Najwyższego z 26 kwietnia 2019 r., V CSK 102/18). Taki pogląd skutkował nieponoszeniem odpowiedzialności przez członków zarządów i rad nadzorczych za działalność managerską, w tym za podejmowanie decyzji biznesowych, o ile decyzje te nie były sprzeczne z konkretną normą prawną. Natomiast w związku z kodyfikacją business judgment rule w art. 293 § 3 KSH i 483 § 3 KSH należy uznać, że wspomniana linia orzecznicza się zdezaktualizowała. Drugi pogląd, który wkrótce zapewne znajdzie wyraz w orzeczeniach sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, głosi, że członkowie zarządów i rad nadzorczych ponoszą odpowiedzialność za niesumienne wypełnianie swoich obowiązków, w tym za niewypełnianie obowiązków starannego działania i lojalności. Przedstawiciele doktryny, uznający prawidłowość drugiego stanowiska, bynajmniej nie uważają, że członkowie zarządów i rad nadzorczych powinni ponosić odpowiedzialność zawsze, gdy wskutek podjętej decyzji spółka poniesie szkodę. Wręcz przeciwnie ­– osoby te uznają, że managerowie są zobowiązani do zapłaty spółce odszkodowania nie wtedy, gdy decyzja z perspektywy czasu okazała się błędna, gdyż ziściło się ryzyko biznesowe, lecz wtedy, gdy sposób procedowania nad decyzją był niedbały lub nielojalny. Ochronie zarządzających spółkami przed nadmierną odpowiedzialnością służy zasada biznesowej oceny sytuacji.

Czym jest business judgment rule?

Zasada biznesowej oceny sytuacji to instytucja wywodząca się z prawa amerykańskiego. Amerykańskie sądy wykreowały ją w celu ochrony dyrektorów korporacji przed nadmierną odpowiedzialnością. Słusznie podnosi się, że nadmierna odpowiedzialność managerów prowadzi do ich awersji do ryzyka. Tymczasem ryzyko jest immanentnym elementem prowadzenia działalności gospodarczej, a w interesie udziałowców spółek i rynku kapitałowego jest podejmowanie ryzykowanych działań przez podmioty gospodarcze. Business judgment rule ma stanowić tzw. bezpieczną przystań (ang. safe harbour) dla managerów, którzy w sposób staranny i lojalny podjęli decyzję gospodarczą, lecz w wyniku ziszczenia się ryzyka gospodarczego zarządzana przez nich spółka poniosła szkodę. Założeniem amerykańskiej zasady biznesowej oceny sytuacji jest, że jeżeli zachowanie dyrektorów korporacji spełnia pewne minimalne wymagania, to sąd nie może oceniać merytorycznej treści decyzji. W takiej sytuacji sąd ma obowiązek uznać, że zarządzający nie ponoszą odpowiedzialności za szkodę, którą poniosła spółka. Business judgment rule została wprowadzona do wielu porządków prawnych państw Unii Europejskiej. W 2022 r. również polski ustawodawca zdecydował się na jej kodyfikację.

Jak zasada biznesowej oceny sytuacji chroni członków zarządów i rad nadzorczych spółki z o.o. i spółki akcyjnej? Przesłanki business judgment rule z art. 293 § 3 KSH i 483 § 3 KSH

Zgodnie z art. 493 § 3 KSH „Członek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny”. Art. 293 § 3 KSH zawiera analogiczną regulację.

Skutkiem zastosowania zasady biznesowej oceny sytuacji jest uznanie, że członek zarządu bądź rady nadzorczej w sposób prawidłowy wypełnił swoje obowiązki, a więc nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej, o której mowa w art. 293 § 1 KSH i art. 483 § 1 KSH.

Przesłankami business judgment rule są:

1. podjęcie decyzji gospodarczej,
2. zgodność podjętej decyzji z prawem,
3. lojalne postępowanie mandatariusza wobec spółki,
4. działanie w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.

Pierwsze dwie przesłanki nie zostały wyrażone wprost w treści art. 293 § 3 KSH i 483 § 3 KSH, lecz ich obowiązywanie jest jednogłośnie przyjmowane przez reprezentantów doktryny. Zasada biznesowej oceny sytuacji nie chroni biernych managerów, lecz wyłącznie tych, którzy w aktywny sposób starają się działać dla dobra spółki. Business judgment rule nie znajdzie również zastosowania, gdy treść decyzji naruszyła normę prawną. Nakaz przestrzegania prawa ma charakter absolutny.

Lojalność w przypadku funkcjonariuszy spółek kapitałowych oznacza, że kierują się oni dobrem spółki, a nie interesem własnym lub osób trzecich. Zastanawiając się, czy manager dopełnił obowiązku lojalności, należy zadać pytanie, czy osoba ta, podczas podejmowania decyzji, brała pod uwagę wyłącznie interes spółki.

Najtrudniejszą do zastosowania przesłanką, która będzie w praktyce budzić najwięcej wątpliwości, jest działanie w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego. Oceniając spełnienie tego warunku powinno się przede wszystkim zbadać, jak wyglądał proces decyzyjny, w tym:

• jakie dane zgromadzono,
• czy w razie potrzeby zasięgnięto opinii eksperta,
• czy funkcjonariusze przeanalizowali zgromadzone informacje,
• czy członkowie organu sprawowali nadzór nad wykonaniem decyzji.

Kodyfikacja zasady biznesowej oceny sytuacji może doprowadzić do osiągnięcia równowagi między ochroną spółki przed nadużyciami ze strony managerów a zapewnieniem członkom organów spółek kapitałowych swobody w podejmowaniu decyzji. Dotychczasowe rozumienie przesłanki bezprawności na gruncie art. 293 § 1 KSH i 493 § 1 KSH prowadziło do nieponoszenia przez mandatariuszy odpowiedzialności za działalność managerską. Stan ten uległ zmianie, warto zatem pamiętać o przesłankach odpowiedzialności członków organów za szkodę wyrządzoną spółce oraz przesłankach bezpiecznej przystani, jaką dla managerów jest business judgment rule.