Umowa zawarta przez spółkę z małżonkiem członka zarządu bez zgody walnego zgromadzenia jest nieważna

Czy zawarcie przez spółkę umowy poręczenia z małżonkiem członka władz spółki wymaga zgody walnego zgromadzenia? Zdaniem Sądu Najwyższego tak, chociaż nie rozwiewa to wszystkich wątpliwości co do zastosowania tego przepisu.

12 stycznia 2022 roku Sąd Najwyższy podjął uchwałę w sprawie o sygnaturze III CZP 67/22, zgodnie z którą w sytuacji, gdy spółka kapitałowa zawiera umowę poręczenia za dług małżonka członka zarządu tej spółki pozostającego z nim w ustroju wspólności ustawowej, dla ważności takiej umowy wymagana jest zgoda walnego zgromadzenia lub zgromadzenia wspólników.

Stan faktyczny

Sprawa powstała na kanwie następującej sytuacji. Spółka akcyjna poręczyła za dług dwojga małżonków pozostających ze sobą w ustroju wspólności ustawowej. Walne zgromadzenie nie wyraziło zgody na zawarcie takiej umowy, chociaż powinno to zrobić z uwagi na to, że jednym z owych małżonków-dłużników, za których dług poręczono, był członek zarządu tej spółki.

Następnie, prawdopodobnie w wyniku sprawy sądowej z powództwa przeciwko małżonkom, wierzyciel małżonków uzyskał przeciwko spółce (jako poręczycielowi), tytuł wykonawczy. Spółka zaskarżyła to rozstrzygnięcie żądając pozbawienia wykonalności całego tytułu wykonawczego, jednak sąd I instancji uwzględnił to żądanie jedynie w zakresie poręczenia za dług małżonka pozostającego członkiem zarządu, utrzymując tytuł wykonawczy w mocy w części dotyczącej zobowiązania małżonki nie będącej członkiem organów spółki. Uznano tym samym, że umowa zawarta z małżonką członka zarządu, z którą pozostaje on w ustroju wspólności ustawowej, nie jest umową „na rzecz członka zarządu” w rozumieniu art. 15 § 1 k.s.h. Sprawa trafiła do apelacji, gdzie sąd zdecydował się na przedstawienie SN zagadnienia prawnego:

„Czy zawarcie przez spółkę akcyjną umowy, w której poręcza ona zobowiązanie małżonki członka zarządu tej spółki, w przypadku istnienia ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej pomiędzy członkiem zarządu a małżonką, objęte jest dyspozycją art. 15 § 1 k.s.h.?”

Dotychczasowe stanowiska

To, że w zakresie dotyczącym członka zarządu umowa poręczenia była zgodnie art. 15 § 1 i 17 § 1 k.s.h. nieważna, nie budzi żadnych wątpliwości. Problem, który był już wcześniej przedmiotem sporu w doktrynie stanowi natomiast szerokość użytego w artykule 15 k.s.h. sformułowania „na rzecz”. Zdaniem niektórych (zob.  D. Kupryjańczyk [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, pod red. Z. Jary, Warszawa 2023, komentarz do art. 15 oraz literatura tam powołana), przepis ten należy interpretować maksymalnie wąsko z uwagi na jego restrykcyjny charakter – w ten sposób, że świadczeniem na rzecz funkcjonariusza spółki jest tylko świadczenie na rzecz osoby trzeciej w rozumieniu rt.. 393 Kodeksu cywilnego, tj. sytuacja, gdy treścią zobowiązania umownego jest świadczenie bezpośrednio na rzecz tej osoby.

Drugi pogląd, za którym opowiada się część piśmiennictwa (por. np. M. Litwińska-Werner, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2007, komentarz do art. 15) i który konsekwentnie od lat prezentuje Sąd Najwyższy (por. powołane w wyroku inne orzeczenia SN: z dnia 7 lutego 2019 r., II CSK 8/18, niepubl.; z 7 marca 2017 r., II CSK 349/16, OSNC 2018, Nr 1, poz. 9 oraz z dnia 13 grudnia 2018 r., V CSK 598/17, niepubl.) przewiduje natomiast szersze, funkcjonalne rozumienie tego przepisu. Działanie „na rzecz” ma więc obejmować czynności, których ekonomicznym oraz, jak to ujął SN, „rzeczywistym” beneficjentem, jest funkcjonariusz spółki. Pomimo sporu w doktrynie, linia orzecznicza w tej kwestii jest więc ugruntowana, a zapadłe orzeczenie bynajmniej nie stanowi w niej wyłomu.

Ocena rozstrzygnięcia

Sąd Najwyższy odpowiedział na przedstawione pytanie twierdząco, przyznając rację spółce – zgoda walnego zgromadzenia jest wymagana na zawarcie takiej umowy poręczenia. Przyjęte szersze rozumienie artykułu 15 § 1 k.s.h. niewątpliwie przyczynia się do zapewnienia większego standardu ochrony akcjonariuszy i wspólników spółki przed oportunistycznym działaniem członków jej organów. Węższa interpretacja art. 15 stwarzałaby bowiem pole do nadużyć, ponieważ nic nie stałoby na przeszkodzie do zawierania przez spółkę niekorzystnych z jej punktu widzenia umów, których beneficjentem byłaby przykładowo jednoosobowa spółka z o.o. członka jej zarządu lub – tak jak w omawianej sytuacji – małżonek, z którym pozostaje on w ustroju wspólności ustawowej. Wspólnicy czy akcjonariusze pozostaliby pozbawieni możliwości kontrolowania procederu zawierania takich umów i realnej obrony przed nimi.

Niezależnie od niewątpliwej słuszności podjętej uchwały, pozostawia ona bez odpowiedzi jedno zasadnicze pytanie. Jaka jest granica wykładni funkcjonalnej artykułu 15 § 1 k.s.h.? Z jednej strony sama uchwała jest dość kazuistyczna i odnosi się jedynie do umów zawieranych pomiędzy spółką a małżonkiem członka zarządu, z którym pozostaje on w ustroju wspólności ustawowej. Z drugiej strony, przyznając w uzasadnieniu wyroku prymat wykładni funkcjonalnej przepisu i nakazując badanie, czy członek organu spółki jest „rzeczywistym” beneficjentem danej umowy, SN powinien był nieco bardziej szczegółowo określić, jakie są kryteria pozwalające ustalić, czy uchwałę należy podjąć, czy też nie.

Z tego powodu wydaje się, że powstanie kolejnego sporu dotyczącego interpretacji wyrażenia „na rzecz” na kanwie art. 15 § 1 k.s.h.  jest jedynie kwestią czasu, a pojawienie się kolejnych wątpliwości, czy uchwała w przedmiocie wyrażenia zgody jest w danym przypadku wymagana, jest nieuniknione. Taka niepewność prawna może skutkować podejmowaniem uchwał w przedmiocie wyrażenia zgody przez organy spółek „na wszelki wypadek”, co biorąc pod uwagę rygor nieważności z artykułu 17 § 1 k.s.h., jest sytuacją kuriozalną. Nie jest nadal wiadomym, czy w przypadku, gdy umowa poręczenia majątkowego jest zawierana pomiędzy spółką, a np. małżonkiem członka zarządu, z którym dla odmiany nie pozostaje on w ustroju wspólności majątkowej, uchwała jest również wymagana? To samo pytanie można odnieść do już przywołanego przykładu, gdy zawierana jest umowa na rzecz jednoosobowej spółki z o.o. znajdującej się w rękach funkcjonariusza spółki. Z jednej strony taka umowa nie będzie oddziaływać bezpośrednio na sferę praw majątkowych członka zarządu, ale nie trudno wyobrazić sobie sytuację, gdy taki członek zarządu zawiera niekorzystną z perspektywy interesu spółki umowę na korzyść swojego małżonka (który często będzie z własnego majątku osobistego faktycznie utrzymywać drugiego małżonka) lub swojej własnej  jednoosobowej spółki (której stan majątkowy przekłada się z kolei bezpośrednio na stan majątkowy jej jedynego wspólnika).

Biorąc pod uwagę bardzo daleko idącą sankcję nieważności z art. 17 § 1 w związku z art. 15 § 1 k.s.h., wydaje się, że nowe orzeczenie SN mające za przedmiot określenie granic wykładni funkcjonalnej art. 15 k.s.h. byłoby z perspektywy pewności obrotu i ochrony praw akcjonariuszy (wspólników) spółki pożądane. Rozwiązaniem problemu niedookreślonego sformułowania „na rzecz” w samym przepisie, mógłby również zająć się ustawodawca, zmieniając właściwy przepis tak, aby zakres jego zastosowania był wyraźny i budził mniej wątpliwości – niezależnie od tego, czy obrałby drogę szerszej, czy węższej ochrony akcjonariuszy spółki.

Autor: Jakub Wielewicki