Wydawanie wiążących poleceń w ramach grupy spółek

Dnia 13 października 2022 r. w życie weszła nowelizacja Kodeksu spółek handlowych. Jedną z kluczowych zmian było wprowadzenie odrębnego działu poświęconego grupie spółek, a w jego ramach – uregulowanie instytucji wiążących poleceń.

Wiążące polecenia mają stanowić narzędzie sprawnego zarządzania grupą spółek. Poniższy artykuł ma na celu zasygnalizowanie kilku istotnych kwestii dotyczących wiążących poleceń.

Istota wiążących poleceń

Na grupę spółek składa się spółka dominująca i spółka, bądź spółki zależne, będące spółkami kapitałowymi, kierujące się wspólną strategią w celu realizacji wspólnego interesu (art. 4 § 1 pkt 5¹ ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (dalej jako: „k.s.h.”).

Z kolei wiążące polecenia są to polecenia, które spółka dominująca może wydawać spółce zależnej, w ramach grupy spółek, które dotyczą prowadzenia spraw spółki i są uzasadnione interesem grupy spółek, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej (art. 21² § 1 k.s.h.). Wiążące polecenia mogą przykładowo dotyczyć następujących zagadnień: zabezpieczenie zobowiązań członków grupy, np. przez udzielenie poręczenia lub ustanowienie hipoteki, tworzenie wspólnego funduszu, udzielenie finansowania członkowi grupy, transfer technologii do członka grupy, ograniczenie konkurencji wewnątrzgrupowej czy transformacja spółki zależnej (jej podział, łączenie lub przekształcenie)[1]. Jednakże przy wydawaniu wiążących poleceń istotnym jest, aby nie przyjmować nadrzędności interesu grupy spółek nad interesem spółki dominującej lub interesem spółki zależnej. Należy dążyć do wyważenia interesów wszystkich podmiotów.

Pod względem prawnym wiążące polecenia należy uznać za czynności prawne dwustronne. Oznacza to, że aby daną czynność uznać za wiążące polecenie, konieczne jest jego wydanie przez spółkę dominującą i przyjęcie przez spółkę zależną. Samo wydanie wiążącego polecenia nie oznacza, że mamy do czynienia z wiążącym poleceniem, bowiem spółka zależna nie może pozostać bierna, by mówić o prawidłowo ukształtowanym poleceniu wiążącym w ramach grupy spółek.

Spółka dominująca wydaje wiążące polecenie w formie pisemnej lub elektronicznej pod rygorem nieważności (art. 21² § 2 k.s.h.). Zasadniczo wiążące polecenie może zostać wydane przez zarząd, prokurenta lub odpowiednio umocowanego pełnomocnika spółki dominującej[2]. Jednakże w związku ze szczególną sytuacją, w jakiej znajduje się spółka dominująca, takie polecenie może zostać wydane także przez jej likwidatora, syndyka masy upadłości, zarządcę masy układowej lub masy sanacyjnej, a jeżeli został ustanowiony nadzorca sądowy, a wydanie wiążącego polecenia przekracza charakter czynności zwykłego zarządu, wówczas dla wydania wiążącego polecenia potrzebna będzie zgoda nadzorcy sądowego[3].

Co składa się na wiążące polecenie

Kodeks spółek handlowych reguluje jakie podstawowe elementy wiążące polecenie powinno zawierać. Wiążące polecenie powinno wskazywać:

• co najmniej oczekiwane przez spółkę dominującą zachowanie spółki zależnej w związku z wykonaniem wiążącego polecenia,
• interes grupy spółek, który uzasadnia wykonanie przez spółkę zależną wiążącego polecenia,
• ewentualne korzyści lub szkody spółki zależnej, które będą następstwem wykonania wiążącego polecenia oraz przewidywany sposób i termin naprawienia spółce zależnej szkody poniesionej w wyniku wykonania wiążącego polecenia (art. 21² 3 k.s.h.). Niemniej w przypadku gdy wiążące polecenie jest neutralne pod względem korzyści i szkód, również i ta okoliczność może być zawarta w treści polecenia.

Wiążące polecenie może zostać poszerzone o dodatkowe elementy, jeżeli tylko mogłoby to ułatwić spółce zależnej wykonanie ciążącego na niej obowiązku, jednakże nie może w nim brakować żadnego z wyżej wymienionych elementów. Polecenie wydane z pominięciem któregoś z nich nie spełnia ustawowych wymagań, a co za tym idzie nie jest ono wiążące.

Zachowanie wskazane w wiążącym poleceniu powinno być wystarczająco skonkretyzowane oraz mieścić się w sferze prowadzenia spraw spółki zależnej. Dodatkowo powinno być zgodne z prawem, z zasadami współżycia społecznego oraz nie mieć na celu obejścia ustawy. W przeciwnym razie byłoby nieważne (art. 58 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 2 k.s.h.)[4]. Co ciekawe zachowanie takie nie musi polegać jedynie na czynieniu, ale może także polegać na zaniechaniu, bądź znoszeniu przez spółkę zależną. Może mieć charakter jednorazowy, okresowy, bądź ciągły. Jego wykonanie może być obwarowane określonym terminem.

Działania spółki zależnej podejmowane po otrzymaniu wiążącego polecenia

Zarząd spółki zależnej po otrzymaniu wiążącego polecenia ma trzy drogi działania. Może podjąć uchwałę o wykonaniu wiążącego polecenia, a następnie doprowadzić do jego wykonania. Uchwała powinna zawierać co najmniej elementy obligatoryjne wiążącego polecenia. Spółka zależna ma obowiązek powiadomienia spółki dominującej o podjęciu powyższej uchwały. Z chwilą powzięcia przedmiotowej uchwały spółka zależna i jej organy stają się związane wiążącym poleceniem[5]. Zarząd może także w wyjątkowych sytuacjach odmówić wykonania wiążącego polecenia. Ewentualnie członkowie zarządu mogą złożyć rezygnację z pełnienia funkcji z dochowaniem odpowiedniego trybu[6].

Odmowa wykonania wiążącego polecenia

Spółka zależna co do zasady powinna przyjąć wiążące polecenie. Odmowa przyjęcia wiążącego polecenie ma charakter wyjątku i może wystąpić tylko w ściśle określonych przez ustawę przypadkach. Ustawodawca dokonuje tutaj rozróżnienia na spółki zależne będące oraz niebędące spółkami jednoosobowymi. Zarówno spółka zależna będąca spółką jednoosobową jak i spółka zależna niebędąca spółką jednoosobową uczestniczące w grupie spółek podejmują uchwałę o odmowie wykonania wiążącego polecenia, jeżeli jego wykonanie doprowadziłoby do niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością tej spółki. Z kolei spółka zależna uczestnicząca w grupie spółek niebędąca spółką jednoosobową podejmuje dodatkowo uchwałę o odmowie wykonania wiążącego polecenia, jeżeli istnieje uzasadniona obawa, że jest ono sprzeczne z interesem tej spółki i wyrządzi jej szkodę, która nie będzie naprawiona (art. 21⁴ § 1 i 2 k.s.h.). Ustawodawca używając słowo „podejmuje”, a nie „może podjąć” jednoznacznie wskazuje, że jest to nie tylko prawo, ale również obowiązek zarządu spółki zależnej, aby podjąć uchwałę, gdy wystąpią powyższe okoliczności. Umowa albo statut spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek może przewidywać dodatkowe przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia. Uchwała zarządu spółki zależnej o odmowie wykonania wiążącego polecenia ma charakter obligatoryjny. Powinna zawierać uzasadnienie i podobnie jak w przypadku uchwały o przyjęciu wiążącego polecenia, spółka dominująca musi być poinformowana o jej podjęciu (art. 21⁴ § 3 i 5 k.s.h., art. 21³ § 4 k.s.h.).

Odpowiedzialność spółki dominującej i spółki zależnej

Członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator spółki zależnej nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia, w tym na podstawie art. 293, art. 300¹²⁵ i art. 483 k.s.h. Takiej odpowiedzialności nie ponosi również członek zarządu, rada nadzorcza, komisja rewizyjna i likwidator spółki dominującej działający w interesie grupy spółek (art. 21⁵ k.s.h.). Zwolnienie od odpowiedzialności znajdzie jednak zastosowanie dopiero wówczas, gdy wykonanie wiążącego polecenia nastąpiło zgodnie z jego treścią, a jednocześnie wiążące polecenie wydane zostało zgodnie z wymogami stawianymi wiążącemu poleceniu oraz po podjęciu uchwały o jego wykonaniu, dokonanym przy braku przesłanek określonych w art. 21⁴ § 1–3 k.s.h[7]. Ustawa przewiduje z kolei odpowiedzialność spółki dominującej za skutki wydania wiążącego polecenia i jego wykonania przez spółkę zależną. Jest to odpowiedzialność wobec samej spółki zależnej (art. 21¹² k.s.h.), wobec wspólnika albo akcjonariusza spółki zależnej (art. 21¹³ k.s.h.) oraz wobec wierzyciela spółki zależnej (art. 21¹⁴ k.s.h.).

Na podstawie powyższego widać, że problematyka wiążących poleceń wydawanych przez spółkę dominującą spółkom zależnym działającym w ramach jednej grupy spółek, jest złożona i wielowątkowa. Konieczność szczegółowego zapoznania się z nowymi przepisami wprowadzonymi do k.s.h. na gruncie nowelizacji jest o tyle istotna, że niedopełnienie obowiązków ustawowych może skutkować nieważnością wiążącego polecenia, a w konsekwencji brakiem obowiązku jego wykonania. Dodatkowo wyrządzenie szkody wskutek wydania takiego polecenia pociąga za sobą odpowiedzialność spółki dominującej.

—

[1] R. Adamus (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz do nowelizacji. Prawo holdingowe. Zmiany w funkcjonowaniu organów spółek kapitałowych, Warszawa 2022, art. 21².

[2] M. Koralewski, Wiążące polecenia w ramach grupy spółek, LEX/el. 2022.

[3] R. Adamus, op. cit.

[4] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2022, art. 21².

[5] M. Koralewski, op. cit.

[6] R. Adamus, op. cit.

[7] Z. Jara, op. cit.