Zmiany w urlopach pracowniczych w związku z implementacją dyrektywy „Work Life Balance”

26 kwietnia 2023 r. weszła w życie ustawa z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw, która stanowi implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów, zwana potocznie dyrektywą „Work Life Balance”.

Zmiany obejmują przede wszystkim rozszerzenie uprawnień pracowników, którzy muszą dzielić obowiązki zawodowe z opieką nad dzieckiem lub innym członkiem rodziny. Jak czytamy w motywie 10 dyrektywy, to właśnie ta grupa osób zatrudnionych ma największą trudność w osiągnieciu równowagi między życiem zawodowym a prywatnym, w szczególności z uwagi na coraz większą powszechność wydłużonych godzin pracy oraz zmiennych rozkładów czasu pracy. Jak podkreśla prawodawca europejski najbardziej dotkniętą tym zjawiskiem grupą są kobiety, na które najczęściej spada ciężar nieodpłatnej opieki na dzieckiem lub chorym krewnym, co z kolei przekłada się na ich niedostateczną reprezentację na rynku pracy. Nowa regulacja ma więc zachęcić do równego dzielenia się obowiązkami pomiędzy kobietami i mężczyznami w zakresie opieki nad członkiem rodziny, w tym celu wprowadza więc uprawnienia, z których mogą skorzystać pracownicy obojga płci³.

Nowe przepisy, które znalazły się w kodeksie pracy, dotyczą przede wszystkim zmian w zakresie regulacji urlopów pracowniczych oraz czasu pracy. Celem niniejszego artykułu jest syntetyczne opisanie zmian w zakresie pierwszego z wyżej wymienionych zagadnień.

Zmiany w urlopach pracowniczych 

Urlop rodzicielski 

Nowelizacja  wydłużyła okres trwania urlopu, który pracownik będzie mógł wykorzystać po zakończeniu urlopu macierzyńskiego lub korzystania z zasiłku macierzyńskiego tj. urlopu rodzicielskiego. Kwestie tę reguluje art. 182^1a §1 kodeksu pracy, który przed zmianą przyznawał pracownikowi prawo skorzystania z urlopu rodzicielskiego w wymiarze 32 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka albo 34 tygodni – w przypadku ciąży mnogiej. Nowe przepisy wydłużyły ten okres o 9 tygodni, do odpowiednio 41 i 43 tygodni.  Dodatkowo każdemu z pracowników – rodziców  przysługuje obecnie wyłączne prawo do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego w ramach wyżej określonego wymiaru, który nie może zostać przeniesiony na drugiego z pracowników – rodziców. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy, większość ojców nie korzysta z prawa do urlopu rodzicielskiego lub przekazuje znaczną część uprawnień do swojego urlopu matkom. Stąd zapewnienie co najmniej dwóch miesięcy nieprzenoszalnego urlopu rodzicielskiego każdemu z rodziców ma zachęcić ojców do korzystania z przysługującego im prawa do takiego urlopu⁴. Niezależnie od powyższego nowe przepisy przewidują specjalne uprawnienia dla rodziców wychowujących dzieci z niepełnosprawnością w ramach realizacji programu kompleksowego wsparcia dla rodzin „Za życiem”. Chodzi tutaj głównie o przypadki urodzenia dziecka ze stwierdzonym ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniem albo nieuleczalną chorobę zagrażającą życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu. W tej sytuacji pracownik – rodzic ma prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki w wymiarze 65 tygodni w wypadku urodzenia jednego dziecka, albo 67 tygodniu w wypadku ciąży mnogiej.

Zmianie uległy również przepisy dotyczące zasad wykorzystywania urlopu rodzicielskiego. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 182^1c kodeksu pracy urlop rodzicielski będzie udzielany jednorazowo albo w nie więcej niż 5 częściach, nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia. Choć nowe brzmienie przepisu może wydać się bardziej ograniczające od dotychczasowej treści art. 182^1c §  1 kodeksu pracy, która nie wprowadzała ograniczenia w postaci dzielenia urlopu rodzicielskiego do maksymalnie 5 części, jest to wrażenie pozorne. Nowelizacja zniosła bowiem przepisy dotyczące możliwości wykorzystywania maksymalnie 16 tygodniowej części urlopu w późniejszym terminie (co było związane z uniezależnieniem urlopu rodzicielskiego od prawa do urlopu macierzyńskiego) oraz przepisy dotyczące minimalnej części urlopu rodzicielskiego. W konsekwencji pracownicy mogą teraz korzystać z urlopu rodzicielskiego w dowolnym terminie, aż do końca roku kalendarzowego, w którym dziecko osiągnie 6 rok życia, w nie więcej niż 5 częściach. Jest to więc znaczne uelastycznienie zasad korzystania z urlopu rodzicielskiego. Nowelizacja wprowadziła również możliwość złożenia wniosku o udzielenie urlopu w formie elektronicznej (art. 182^1d w § 1 projektu ustawy).

Urlop opiekuńczy 

Szczególnie interesujące jest wprowadzenie przez nowelizacje instytucji urlopu opiekuńczego nieznanej do tej pory w polskim prawie pracy. Przepisy dotyczące nowego typu urlopu zostały umiejscowione w rozdziale Ia, dziale siódmym kodeksu pracy. Podstawą do udzielenia urlopu opiekuńczego jest zapewnienie osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych. Z kolei członkiem rodziny w rozumieniu nowych przepisów jest syn, córka, matka, ojciec lub małżonek pracownika, zgodnie z definicją „krewnego” zawartą w dyrektywie 2019/1158. Dzięki zmianie pracownik w ciągu roku kalendarzowego ma obecnie możliwość  skorzystania z urlopu opiekuńczego w wymiarze 5 dni, przy czym może on zostać wykorzystany jednorazowo lub w częściach. Należy zauważyć, że pracownik we wniosku o udzieleniu urlopu opiekuńczego, będzie musiał wskazać wszystkie wyżej wymienione okoliczności, a więc między innymi przyczynę uzasadniającą urlop, stopień pokrewieństwa i adres osoby wymagającej opieki.  Podkreśleniu wymaga, że za okres korzystania z urlopu opiekuńczego pracownikowi nie będzie przysługiwać prawo do wynagrodzenia. Natomiast okres ten będzie wliczał się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze, a pracownik korzystający z urlopu opiekuńczego będzie objęty regulacją dotyczącą ochrony stosunku pracy (art. 177 § 1, 1¹, 4 i 4¹ kodeksu pracy), powrotu do pracy po urlopach związanych z rodzicielstwem (art. 186⁴ kodeksu pracy) oraz przepisami o elastycznej organizacji pracy (art. 188¹ kodeksu pracy).

Wbrew nazwie nadanej samej dyrektywie, zmiany w regulacji urlopów pracowniczych wydają się przede wszystkim zapewniać równowagę nie tyle między życiem zawodowym a prywatnym, ale rodzinnym. Adresatem dyrektywy są bowiem przede wszystkim osoby opiekujące się członkiem rodziny, zaś wprowadzane zmiany bez wątpienia taką opiekę ułatwią. Dużym atutem nowelizacji jest wprowadzenie urlopu opiekuńczego, który pozwoli zwiększyć elastyczność pracy osób opiekujących się najczęściej starszymi krewnymi. Dotychczasowy brak zbliżonej instytucji w systemie polskiego prawa pracy, świadczy o tym, że bardzo długo problemy tej grupy osób były niedostrzegane przez polskiego ustawodawcę.  Odnośnie zaś urlopu rodzicielskiego, warto zauważyć, że wśród państw członkowskich Unii Europejskiej w Polsce wymiar urlopów, z których może skorzystać pracownik w związku z rodzicielstwem, jest praktycznie najdłuższy. Bez wątpienia przyznanie jeszcze dłuższego wymiaru urlopu rodzicielskiego będzie więc stanowić nie lada wyzwanie dla pracodawców. Niemniej trudno jest odmówić nowelizacji kodeksu pracy społecznego waloru.

Autor: Iwona Madeja